In het westen van het Kromme Rijngebied ligt de Nieuwe Hollandse Waterlinie. In juli 2021 heeft het Werelderfgoedcomité van Unesco deze op de Werelderfgoedlijst geplaatst, als uitbreiding van de Stelling van Amsterdam.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is een verdedigingszone die is aangelegd in de 19e eeuw ter bescherming van Holland en de stad Utrecht. Door het land tot 40 centimeter onder te laten lopen, zou een binnendringende vijand worden gehinderd of tegengehouden. Het water staat te laag voor een boot en te hoog voor lopend of te paard. Daarbij werd aangenomen dat de vijand altijd uit het oosten kwam. Het was de vervanger van de waterlinie bij Woerden die in de 17e eeuw in gebruik was.
Het vermoeden bestaat dat de Duitsers tijdens de Eerste Wereldoorlog zich hebben laten afschikken door dit systeem en Nederland buiten de oorlog hebben gehouden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de Nieuwe Hollandse Waterlinie in het Kromme Rijngebied twee keer geactiveerd en zijn gebieden onder water gezet.
Bouwwerken in het Kromme Rijngebied
De westelijke grens van Het Kromme Rijngebied heeft C. Dekker (Het Kromme Rijngebied in de Middeleeuwen, 1983) neergelegd bij de Vaartsche Rijn. Belangrijkste reden hiervoor is de waterstaatkundige structuur van het gebied. Vanuit die definitief kunnen we onderstaande bouwwerken onderscheiden in het Kromme Rijngebied:
| Naam | Bouw | Doel |
|---|---|---|
| Lunetten | 1828 | Verdediging Houtense Vlakte |
| Lunet aan de Snel | 1845 | Ondersteuning Fort Honswijk |
| Fort bij Jutphaas | 1846 | Verdediging Jutphase stroomrug |
| Fort Honswijk | 1848 | Verdediging Lek |
| Fort Vreeswijk | 1855 | Verdediging sluizen |
| Fort bij Vechten | 1870 | Verdediging Houtense Vlakte en spoorlijn |
| Fort Rijnauwen | 1871 | Verdediging Houtense Vlakte en Kromme Rijn |
| Batterijen Overeindseweg | 1872 | Bescherming inundatiekanaal |
| Werk aan de Korte Uitweg | 1873 | Ondersteuning Fort Honswijk |
| Werk aan de Waalse Wetering | 1878 | Verdediging Vuylkoopstroomrug |
| Gedekte gemeenschapsweg | 1879 | Ondersteuning Fort Honswijk |
| Fort bij ‘t Hemeltje | 1880 | Verdediging Houtense Vlakte en spoorlijn |
| Werk aan de Groeneweg | 1918 | Ondersteuning Fort Honswijk |
| Plofsluis | 1939 | Afsluiting Amsterdam-Rijnkanaal |
De forten, werken en andere verdedigingsmiddelen zijn strategisch gelegen met elk een eigen taak. De eerste bouwwerken verschenen rond 1828, de laatste rond 1939 en is nooit gereed gekomen. Fort Vreeswijk en Fort Jutphaas zijn gebouwd op locaties waar vroeger al een verdedigingsschans was. De geschiedenis van Fort Vreeswijk gaat terug tot het jaar 1672 en was aangelegd door de Franse bezetter.
Stellingen
Sommige objecten maken deel uit van een stelling. Wij kennen de ‘Stelling van Utrecht’ en de ‘Stelling van Honswijk’. De Stelling van Utrecht bestaat uit twee ringen. De eerste ring is aangelegd na het vertrek van de Fransen rond 1820/1830. Vanaf 1870 werd er gewerkt aan een tweede ring om de Utrecht, die op afstand van de stad lag. Deze ring bevat grotere forten, waarbij een terugtrekkend leger onderdak kon vinden.
Voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie werden inundatiekanalen aangelegd en werd de Kromme Rijn afgesneden. Daardoor waren er ook landschappelijke veranderingen elders in het Kromme Rijngebied. Op verschillende plaatsen werd het water ingelaten in de lager gelegen gebieden. Vanuit Honswijk, vanuit de Lek en vanuit Lunetten uit de Kromme Rijn.
Het schootsveld rond de forten moest vrij zicht hebben. Dat betekent dat veel huizen rond de belangrijkste forten van hout werden gemaakt. Deze konden bij oorlog dan snel in brand worden gestoken, zodat er vrij zicht was. Diverse huizen in het huidige landschap zijn nog (deels) van hout. Bij de mobilisatie van 1914 is daadwerkelijk bossen verdwenen en stonden huizen op de nominatie gesloopt te worden.
Gebruik Nieuwe Hollandse Waterlinie
De forten en ondersteunende gebouwen zijn meerdere keren gemobiliseerd. Dit gebeurde rond 1870, in de periode 1914-1918 en in 1939-1940. Tijdens deze mobilisatie werden er diverse verbeteringen aangebracht.
In mei 1940 werd het landschap onder water gezet. Het mocht niet baten en de Duitse aanvaller passeerde de waterlinie eenvoudig, omdat Nederland zich had overgegeven. In het voorjaar van 1945 werd het gebied opnieuw onder water gezet. Dit keer door de Duitse bezetter vanwege verdediging tegen de oprukkende geallieerden.